Ngô đồng nhất diệp lạc
天下盡知秋
Trong điển tích “Bá Nha Tử Kỳ” cũng nhắc đến cây ngô đồng: Vua Phục Hy thấy 5 vì sao xẹt xuống cây ngô đồng rồi chim phượng hoàng đến đậu . Vua cho người cắt cây ngô đồng làm 3 phần: thiên, địa, nhân và làm đàn . Chỉ có đọan giữa là tiếng vừa thanh vừa đục nên đem ra sông ngâm 4 tuần lễ (72 ngày) rồi phơi khộ sau đó chọn ngày lành tháng tốt giao cho Lưu Tử Kỳ làm đàn, dựa theo Cung dao trì và đặt tên Dao cầm.
Cây ngô đồng cành biếc
Con chim phượng hoàng nó đậu cành cao
Thươmg em phận gái má đào
Bởi tham đồng bạc trắng nên em mới vào chốn cực thân
Hay là:
Cho anh một gáo tưới cây ngô đồng.
Cây ngô đồng cành cao cành thấp,
Ngọn ngô đồng lá dọc lá ngang.
(Ca dao)
Bích Khê trong bài Tỳ Bà cũng viết về ngô đồng:
Buồn lưu cây đào tìm hơi xuân
Buồn sang cây tùng thăm đông quân
Ô hay buồn vương cây ngô đồng
Vàng rơi, vàng rơi, thu mênh mông
Trong cuộc bút chiến về thơ mới và thơ cũ, Tú Mỡ chế giễu Tản Đà:
Cây tươi tốt, lá còn xanh ngắt,
Bói đâu ra lác đác lá ngô vàng.
Trên đường đi nóng rẫy như rang,
Trong quyển Đường Thi của Trần Trọng Kim, trang 87 có ghi lại bài thơ Vân Cư Tự Ngô Đồng 雲居寺孤桐 của Bạch cư Dị 白居易 (772-846) diễn tả cây ngô đồng
雲居寺孤桐 | Vân Cư Tự Ngô Đồng | Cây ngô đồng lẻ bóng ở chùa Vân cư |
一株青玉立， | Nhất chu thanh ngọc lập, | Cứng cỏi một cây đứng, |
千葉綠雲委。 | Thiên diệp lục vân ủy. | Mây xanh nghìn lá nở. |
亭亭五丈餘， | Đình đình ngũ trượng dư, | Ngất nghểu năm trượng thừa, |
高意猶未已。 | Cao ý do vị dĩ. | Ý còn muốn cao nữa. |
山僧年九十， | Sơn tăng niên cửu thập, | Sơn tăng chín mươi tuổi, |
清靜老不死。 | Thanh tịnh lão bất tử. | Thanh tĩnh già không chết. |
自云手種時， | Tự vân thủ chủng thì, | Nói rằng thuở tay gieo, |
一棵青桐子。 | Nhất khỏa thanh đồng tử. | Một hạt đồng xanh lét, |
直從萌芽拔， | Trực tòng manh nha bạc, | Thẳng ở trong mầm nhú, |
高自毫末始。 | Cao tự hào mạt thủy. | Cao từ lúc nhỏ bé. |
四面無附枝， | Tứ diện vô phụ chi, | Bốn mặt không cành nương, |
中心有通理。 | Trung tâm hữu thông lý. | Giữa ruột có thông lý. |
寄言立身者， | Ký ngôn lập thân giả, | Nhắn gửi người lập thân, |
孤直當如此。 | Cô trực đương như thử. | Cô trực phải như thế. Trần Trọng Kim dịch |
Trong bài Trường Hận Ca 長恨歌, Bạch cư Dị viết:
Xuân phong đào lý hoa khai nhật,
春風桃李花開日，
Thu vũ ngô đồng diệp lạc thì.
秋雨梧桐葉落時.
Nghĩa là:
Gió xuân hoa đào lý nở,
Mưa thu lá ngô đồng rơi.
Không ai biết rõ nguồn gốc câu thơ chữ Hán:
Ngô đồng nhất diệp lạc
Thiên hạ tận tri thu
Tuy nhiên trong bài 群芳譜 quần phương phổ của ông Vương Tượng Tấn 王象晋(1561-1653) viết vào năm 1621 có 4 câu:
Ngô đồng nhất diệp lạc
Ngô đồng nhất diệp sinh
Thiên hạ tân xuân tái
Nghĩa là:
Một chiếc lá ngô đồng rơi
Mọi người đều biết mùa thu
Một nhánh lá ngô đồng nẩy chồi
Mọi người biết xuân trở lại
Có nhiều giả thuyết khác nhau nhưng không ai xác dịnh được nguồn gốc của hai câu thơ đó. Thậm chí có người viết :
thiên hạ cộng tri thu
hay
thiên hạ cộng bi thu
Trần-Lâm Phát