Thơ Đường luật
1. Định-nghĩa:
Thơ Đường luật (唐 律) là thể thơ thuần tuý của người Trung hoa, nó bắt đầu từ đời Đường (618-907) và có khi còn gọi là cận thể (近體). Khi du mhập vào Việt nam thì âm luật hoàn toàn của người Việt nam.
Nếu bài thơ gồm có 4 câu thì gọi là tứ tuyệt và có 8 câu thì gọi là bát cú. Trong bài thơ nếu mỗi câu có 5 chữ thì gọi là ngũ ngôn và 7 chữ thì gọi là thất ngôn.
Vì thế thơ Đường có thể phân ra làm 2 loại:
Tứ tuyệt gồm có ngũ ngôn hoặc thất ngôn tứ tuyệt
Bát cú gồm có ngũ ngôn hoặc thất ngôn bát cú
Thí dụ: thất ngôn tứ tuyệt
Nam Quốc
Sơn Hà
南 國 山
河
Nam quốc
sơn hà Nam đế cư
南 國
山 河 南 帝 居
Tiệt
nhiên định phận tại thiên thư
截 然
定 分 在 天 書
Như hà
nghịch lỗ lai xâm phạm
如 何
逆 虜 來 侵 犯
Nhữ đẳng
hành khan thủ bại hư
汝 等
行 看 取 敗 虛
Lý Thường
Kiệt
李 常 傑
2. Cách gieo vần:
Thất ngôn bát cú là thể thơ Đường thông dụng nhất. Bài thơ phải có 5 vần giống nhau (độc vận) và thông thường là vần bằng. Chữ cuối của câu một phải vần với chữ cuối của các câu chẵn (2, 4, 6, 8).
3. Luật bằng trắc:
Vần bằng (B) gồm những chữ có dấu huyền hay không dấu.
Vần trắc (T) gồm những chữ có dấu sắc, dấu hỏi, dấu ngã và dấu nặng.
Muốn biết bài thơ thuộc thể loại nào, đọc giã phải nhìn vào chữ thứ nhì của câu một. Nếu chữ ấy là vần bằng thì bài thơ thuộc luật bằng và ngược lại chữ ấy là vần trắc thì bài thơ thuộc luật trắc.
Chữ thứ 8 câu 1 định loại vần cho bài thơ. Nếu là vần bằng thì bài thơ vần bằng; nếu là vần trắc thì bài thơ vần trắc.
|
Luật
bằng x:
không cần theo luật |
Luật
trắc x:
không cần theo luật |
||
|
Chính
luật |
Thông
luật |
Chính
luật |
Thông
luật |
|
BBTTTBB |
xBxTxBx |
TTBBTTB |
xTxBxTx |
|
TTBBTTB |
xTxBxTx |
BBTTTBB |
xBxTxBx |
|
TTBBBTT |
xTxBxTx |
BBTTBBT |
xBxTxBx |
|
BBTTTBB |
xBxTxBx |
TTBBTTB |
xTxBxTx |
|
BBTTBBT |
xBxTxBx |
TTBBBTT |
xTxBxTx |
|
TTBBTTB |
xTxBxTx |
BBTTTBB |
xBxTxBx |
|
TTBBBTT |
xTxBxTx |
BBTTBBT |
xBxTxBx |
|
BBTTTBB |
xBxTxBx |
TTBBTTB |
xTxBxTx |
Bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt thuộc luật trắc, vần bằng vì trong câu một, chữ quốc là vần trắc và chữ cư là vần bằng.
Bài thơ Qua đèo ngang thuộc luật trắc (chữ thứ 2 câu 1: “tới” vần T) và vần bằng (chữ thứ 7 câu 1 “tà” vần B ).
Vì đúng luật rất là khó nên nhà thơ chỉ theo thông luật “Nhất Tam Ngũ bất luận, Nhị Tứ Lục phân minh ” nghĩa là chữ thứ nhất, chữ thứ ba, chữ thứ năm không cần đúng luật và chữ thứ hai, chữ thứ tư, chữ thứ sáu phải theo đúng luật.
4. Cách đối:
Có 2 cách đối: đối ý và đối chữ.
Đối ý là 2 ý tưởng chọi nhau.
Đối chữ là đối luật bằng trắc như vần bằng đối với vần trắc và phải cùng tự loại như danh từ đối với danh từ, tính từ đối với tính từ, trạng từ đối với trạng từ, động từ đối với động từ v.v.
Trong bài thơ bát cú Đường luật, câu 3 đối với câu 4 và câu 5 đối với câu 6.
Hãy quan sát bài Qua đèo ngang của bà Huyện Thanh Quan:
Bước tới đèo ngang bóng xế tà
Cỏ cây xanh lá đá chen hoa
Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông rợ mấy nhà
Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mõi miệng cái gia gia
Dừng chân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riêng ta với ta
Câu 3 và câu 4 đối nhau về luật bằng trắc và loại tự :
Lom khom (BB) vs Lác đác (TT)
dưới núi (TT) vs bên sông (BB)
tiều vài chú (BBT) vs rợ mấy nhà (TTB)
Câu 5 và câu 6 cũng tương tự
5. Niêm:
Niêm là sự liên lạc về âm luật của 2 câu thơ.
Hai câu thơ trong thơ Đường niêm với nhau khi chữ thứ nhì của 2 câu cùng 1 luật bằng trắc: bằng niêm với bằng, trắc niêm với trắc.
Câu 1 niêm với câu 8
Câu 2 niêm với câu 3
Câu 4 niêm với câu 5
Câu 6 niêm với câu 7
Trong bài Qua đèo ngang :
Chữ thứ nhì trong câu 1 và câu 8 : tới (T) niêm với mảnh (T)
Chữ thứ nhì trong câu 2 và câu 3 : cây (B) niêm với khom (B)
Chữ thứ nhì trong câu 4 và câu 5 : đác (T) niêm với nước (T)
Chữ thứ nhì trong câu 6 và câu 7 : nhà (B) niêm với chân (B)
Nếu bài thơ không niêm với nhau thì gọi là thất niêm.
6. Bố cục:
Bài thơ bát cú có 4 phần : đề, thực, luận, kết.
Đề gồm phá đề (câu 1) và thừa dề (câu 2) dùng để mở đầu và đi vào bài.
Thực còn gọi là trạng (câu 3, câu 4) dùng để giải thích đầu bài cho rõ ràng .
Luận (câu 5 và câu 6) dùng để bàn bạc cho rộng nghĩa đầu bài.
Kết (câu 7 và câu 8) dùng để tóm lại ý nghĩa toàn bài.
7. Họa thơ:
Họa thơ có từ thời vua Lê Thánh Tôn khi ngài lập ra hội Tao đàn nhị thập bát tú (28 vì sao) từ năm 1495 cho đến năm 1497.
Có 2 cách họa thơ Đường : hạn vận và phóng vận
Hạn vận:
Lối Hạn vận không có bài xướng mà chỉ có đề và 5 vần
Thí dụ:
Đầu đề: Xuân khuê
5 vần: chờ, hờ, thưa, tơ, thơ
Phải dùng 19 chữ: một, hai, ba, bốn, năm, sáu, bảy, tám, chín, mười, trăm, ngàn, vạn, đôi, cặp, nửa, trượng, thước, tấc.
Xuân Khuê Một mong hai đợi bốn ba chờ Mười hẹn đêm trăng tám hững hờ Nửa gối năm canh gà gáy giục Tấc mây sáu cánh nhạn tin thưa Trăm lần cặp mắt đôi hàng lệ Chín khúc bên lòng vạn mối tơ Ngàn trượng thành sầu đo thước khó
Biếng đem bảy vẻ dệt nên thơ Phan Mạnh Danh
Chú thích: Hè năm 1926 ông Đào Sĩ Nhã đến viếng nhà ông Phan Mạnh Danh và thách ông Danh làm bài thơ hạn vận
Phóng vận:
7.1 Qui tắc:
Lối phóng vận có bài xướng và phải theo 4 qui tắc:
Thể thơ: phải giữ đúng thể thơ: bát cú thì họa phải bát cú; tứ tuyệt thì họa phải tứ tuyệt; thất ngôn thì phải họa thất ngôn, ngũ ngôn thì phải họa ngũ ngôn.
Vần: phải dùng 5 vần trong bài xướng và không được dùng chữ trước những chữ gieo vần của bài xướng
Ý: bài họa phải theo đúng ý hoặc đối ý và có thể diễn tả rộng nghĩa hơn bài xướng
Luật: bài họa phải đối với luật bài xướng . Bài xướng luật trắc thì bài họa phải luật bằng và ngược lại.
Khi có nhiều người họa thì chỉ cần người hoạ đầu tiên phải tuân theo luật, người còn lại thì không nhất thiết phải tuân theo.
7.2 Cách thức:
Có 4 cách họa phóng vận:
Họa Nguyên Vận
Họa Đảo Vận
Họa Hoán Vận
Họa Tá Vận
7.2.1 Họa Nguyên Vận
Bài họa phải theo đúng thứ tự các vần của bài xướng từ trên xuống dưới.
Thí dụ:
Bài xướng
Tôn Phu Nhân Qui Thục
Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ tòng
Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông
Lìa Ngô bịn rịn chòm mây bạc
Về Hán trau tria mảnh má hồng
Son phấn thà cam dày gió bụi
Đá vàng chi để thẹn non sông
Ai về nhắn với Châu Công Cẩn
Thà mất lòng anh đặng bụng chồng
Tôn Thọ Tường
Bài họa
Cài trâm sửa trấp vẹn câu tòng
Mặt ngã trời chiều biệt cõi Đông
Tơ toả trời Ngô in sắc trắng
Duyên về đất Thục được màu hồng
Hai vai tơ tóc bền trời đất
Một gánh cang thường nặng núi sông
Anh hỡi Tôn Quyền anh có biết
Trai ngay thờ chúa gái thờ chồng
Phan Văn Trị
7.2.2 Họa Đảo Vận
Bài họa phải theo đúng thứ tự các vần của bài xướng từ dưới lên trên.
7.2.3 Họa Hoán Vận
Người họa không cần theo thứ tự vần của bài xướng và có thể đổi theo ý của mình cho nó nghe êm tai hơn bài xướng . Đây là 1 ý kiến của ông Hoàng Thứ Lang cho Hội Thơ Đường luật của Bắc Viêt (thành lập năm 2005.)
Lối này có thể xúc phạm người xướng.
7.2.4 Họa Tá Vận
Đây là cách họa dễ nhất. Người họa chỉ mượn vần của bài xướng; không cần phải theo đúng nghĩa của bài xướng và cũng không cần theo luật họa bằng trắc.
Lối họa này làm mất giá trị bài xướng.
Virgina, ngày 28 tháng 9 năm 2007
Ần bản lần thứ 2 năm 2010
Trần-Lâm Phát